I- RADYAK ALETLERİ
Bir nükleer silahın yere yakın veya yerde patlaması so¬nucu meydana gelen radyoaktif serpintinin en önemli özelliklerinden birisi de onun duyu organlarıyla hissedilmez oluşudur.
Etkisi altına aldığı sahalarda uzun zaman etkisini gös¬teren bu tehlikeden korunabilmenin bir şartı da radyoaktif serpintinin tespiti ve taşıdığı şiddetin bilinmesine bağlıdır.
Radyak aletleri işte bu amaç için yapılmıştır. Gerçek¬ten bu aletler olmasaydı ne serpinti sahalarını tespit etmek ve ne de bu sahalar içinde bulunan halkı korumak mümkün olurdu.
Bugün radyak aletleri yalnız sivil savunma hizmetlerin¬de kullanılmamaktadır. İnsanlık nükleer enerjiyi keşfettiğinden beri bu enerjinin kaynağı olan radyoaktif maddeleri başka sahalarda ve başka amaçlar için kullanmakta, dolayısıyla bu tip madenlerle devam¬lı uğraşmaktadır. Bu nedenle radyoaktif kaynak kullanan endüstriyel ve tedavi kuruluşlarında çalışan personel radyoaktif ışınlarla kir¬lenmiş olan ortamda bulunmalarından dolayı alacak oldukları radyo¬aktif dozu ölçmek içinde radyak aletlerine ihtiyaç duyulacağı şüphesizdir.
Görülüyor ki, radyak aletleri yalnız savaş ihtiyaçları için değil sulh zamanında da bir çok ihtiyaçlarımız için kullanmak durumundayız. Bu hususlar bize bu aletlerin yaşantımızda ne kadar önemli yer tuttuğunu gösteren en basit delillerdir.Bundan dolayı bir sivil savunmacı olarak bu aletlerin neler olduklarını, nasıl ve ne zaman ve ne şekilde kullanıldığını bilmek mecburiyetindeyiz.
B- T A N I M
Radyak aletlerinin bir tanımını verebilmek, daha doğrusu ne işe yaradıklarını tespit edebilmek için bu kelimenin İngilizce yazılışı olan RADİAC kelimesini’ hangi kelimelerin baş harfinden teşekkül ettiğini bilmek gerekir. Gerçekte İngilizce bir kelime olan RADİAC kelimesi yine İngilizce olan bir çok kelimenin baş harflerinden oluşmuş kelimedir. Bu kelimeler ve Türkçe karşılıkları şunlar dır.
RA - RADİATİON - RADYASYON
D - DEDECTION - ARAMA
I - IDENTIFICATION - VARLIĞINI TESBİT ETME
A - AND – VE
C - COMPUTATİON - ÖLÇME
Buna göre radyak aletlerini şöyle tanımlamak mümkündür.
RADYAK ALETLERİ; radyasyonu arayan, varlığını tespit eden ve ölçen aletlerdir.
C- Ç E Ş İ T L E R İ
Radyak aletlerini önce iki ana gruba, her iki ana grubu da kendi arasında gruplara ayırmak mümkündür.
1- ESAS RADYAK ALETLERİ
a. Dozimetreler,
b. Şiddetmetreler,
2- YARDIMCI RADYAK ALETLERİ
a. Dozimetre şarj aletleri,
b. Radyoaktif kaynaklar,
1- ESAS RADYAK ALETLERİ:
a. DOZİMETRE
(1) TANIMI VE GENEL BİLGİLER
Dozimetreler; doz ölçen aletlerdir. Daha açık bir tanım vermekte mümkündür. Şöyle ki, dozimetreler bir şahsın muayyen bir zaman içerisinde almış Olduğu toplam (Akümülatif) dozu ölçen alettir.
Bilindiği üzere doz, belirli bir zaman içeri¬sinde alınan radyasyon miktarıdır. Birimi röntgendir. Röntgen ise, bir gram uranyumdan bir metre uzaklıkta açıkta bulunan bir şahsın bir saatte aldığı gama şuası miktarıdır.
0 halde dozimetrede okuyacağımız radyasyon birimi röntgen olacaktır. Bir benzetme yapmak gerekirse, dozimetreleri otomobillerin kilometre kadranındaki toplam kilometreyi gös¬teren göstergeye benzetebiliriz.
Dozimetreler, sivil savunma amaçları için kullanıldıkları gibi radyoaktif kaynak kullanan endüstriyel ve te¬davi kuruluşlarında çalışan personelin radyoaktif ışınlarla kir¬lenmiş bulunan ortamda çalışmalarından ötürü almış oldukları gün¬lük ve haftalık doz miktarının da ölçülmesinde kullanılır.
Kalem biçiminde olan dozimetrelerin her iki ucunda koruyucu başlıklar bulunur. Bu başlıkların bir tanesi delik¬li diğeri ise deliksizdir. Delikli olanın, dozimetrenin renkli ucunda diğerinin ise karşı uçta takılı olması lazımdır.
Dozimetre renkli ucundan ışığa doğru bakılmak suretiyle okunur.
Dış kısmı alüminyumdan yapılmış olup, boyu 116 mm., çapı 14 mm.dir. Ağırlığı ise 40 gramdır.
Sivil savunma teşkilatında kullanılmak için İngiltere’den ithal edilmiş olan STEPHEN tipi dozimetreler -40°C den -50°C ye kadar ısı aralığında çalışabilir şekilde yapılmıştır.
(2) YAPISI VE ÇALIŞMA SİSTEMİ
Sivil savunmada kullanılan dozimetre elektroskop dozimetredir. Bu tip bir dozimetrenin nasıl yapılmış olduğu¬nu şekilde görmek mümkündür. Şekilde işaret edildiği üzere dozimetreyi teşkil eden parçaların ne iş gördüklerini teker teker incele¬dikten sonra böyle bir dozimetrenin nasıl çalıştığını daha kolay açıklamak mümkündür.
OKÜLER MERCEK
Dozimetrenin yukarı kısmının kapatılması ve üstünden bakıldığı zaman kuvars kılın gölgesini taksimat çizgisinin üzerinde görebilmeyi ve doz miktarını okumayı sağlar.
0küler mercek
Raptiye
Buzlu cam ve kadran (ıskala) taksimatı
Görüntü merceği
Kuartz gösterge
Kuartz levha (oynak)
Kuartz levha (sabit)
İzalotör
Şarj çubuğu (iletken)
Cam tüp
Özel gaz
Işık penceresi
Şarj noktası
BUZLU CAM VE KADRAN TAKSİMATI
Kuvars kılın gölgesini meydana çıkarır. Rakamlar ve taksimat çizgileri buraya yapılmıştır. Dozimetrenin kul¬lanılma amacına göre soldan sağa doğru röntgen taksimatı mevcuttur.
GÖRÜNTÜ MERCEĞİ
Kuvars kılın gölgesinin net bir şekilde buzlu cam üzerine düşmesini sağlar.
KUVARS GÖSTERGE
Oynak kuvars levhanın hareketini gölge yar¬dımıyla kadran taksimatına nakleder.
OYNAK KUVARS LEVHA
Dozimetre şarj aleti ile verilen pozitif elektrik yüklerini kendisinde toplar ve karşısında bulunan aynı cins elektrik yüklerinden aldığı itme kuvveti ile mafsalı etrafın¬da ileriye ve geriye doğru hareket ederek kendisine bağlı bulunan kuvars kılı ittirmiş olur.
SABİT KUVARS LEVHA
Oynak levhada olduğu gibi pozitif elektrik yüklerini üzerine toplar, karşısında bulunan oynak levha için itme sağlar.
İZALATÖR
Şarj çubuğunun dozimetre gövdesine bağlanmasını ve bu çubuk üzerinde toplanacak elektrik yüklerinin şasiye kaçmamasını sağlar.
ŞARJ ÇUBUĞU
Bakır, pirinç gibi iletken bir maddeden ya¬pılmıştır. Alt ucunda şarj noktası, üst ucunda kuvarstan yapılmış sabit ve oynak levhalar bulunur.Şarj aletinin şarj noktasına tatbik edildiği zaman alacağı elektrik yükünü levhalara iletir. Alt ucu dozimetre gövde kenarından kısa yapılmıştır. Bu suretle kullanma esnasında harici mekanik etkilere karşı korunmuş olur. Ve şasi ile herhangi bir nedenle elektrik bağlantısı önlenmiştir.
CAM TÜP VE ÖZEL GAZ
İyonlaşma olayının oluştuğu bu odada cam tüp içinde helyum, argon, neon gibi iyonlaşma özelliği olan asal gazlardan birisi bulunur.
İyonlayıcı karaktere sahip bulunan radyo¬aktif ışınlar tüp içinden geçerken iyonlar hasıl ederler. Negatif iyonlar, pozitif yüklü olan kuvars levhaya giderek nötr hale ge¬lirler. Levhaya gelen pozitif iyon miktarı kadar kuvars levha pozitifliğinden kaybeder ve sabit levhaya doğru yaklaşır. Levhaya bağlı olan kuvars levhada sıkala üzerinde hareket eder ve alınan toplam doz miktarını gösterir.
Cam tüp, özel gaz ve şarj çubuğunun bulun¬duğu odaya iyonizasyon odası adı verilir.
(3) Ç E Ş İ T L E R İ
Sivil Savunma Teşkilatında kullanılan STEPHEN tipi dozimetreler 4 çeşittir. Yapılarında ve çalışma sistemlerinde fark yoktur. Çeşitlilik ölçtükleri toplam doz miktarına ve renklerine göredir. Bir de kullanıldığı yerler farklıdır.
Aşağıda çeşitli dozimetreler ayrı ayrı açıklanmıştır.
(a) SERVİS TİPİ DOZİMETRE
Yeşil renktedir. 0’dan 500 MR’ ne kadar ölçer. l00’er MR. lik beş aralıklıdır. Sivil savunma eğitimlerinde kullanılır. Çünkü sivil savunmada kullanılan radyoaktif kaynaklar MR.cinsinden şiddet yayarlar. Bu tip dozimetre ile aynı zaman¬da öğretmenlerin alacağı günlük ve haftalık doz miktarını da ölç¬mek mümkündür.
(b) HİZMET TİPİ DOZİMETRE
Mavi renktedir. 0’dan 5 röntgene kadar ölçer. l’er röntgenlik 5 aralıklıdır. Hizmet tipinin en hassas olanı bu tiptir. Radyoaktivitenin çok düşük olduğu zamanlarda kullanılır.
(c) HİZMET TİPİ DOZİMETRE
Kırmızı renktedir. 0’dan 50 röntgene kadar ölçer. 10’ar röntgenlik 5 aralıklıdır. Radyoaktiviteli sahalarda, radyoaktivitenin düşük olduğu zamanlarda kullanılır.
d) HİZMET TİPİ DOZİMETRE
Mor renktedir. 0’dan 150 röntgene kadar ölçer. 50 röntgenlik 3 aralıklıdır. Hizmet tipi olan dozimetrelerin standart tipidir. Radyoaktiviteli sahalara girme izni verildi¬ği zaman ilk anlarda kullanılır. Savaş dozunu ölçmek ancak bu tip dozimetre ile mümkündür.
(4) DOZİMETRE İLE ŞİDDET ÖLÇME
Dozimetre bir şiddet ölçme aleti değildir.Ancak, bazı hallerde dozimetre ile de şiddet ölçme işlemi yapıla¬bilir. Bu işlem sonunda elde edilen sonuç şüphesiz ki, aynı yerde kullanılacak olan esas şi ddet ölçme aletinde ki sonuç kadar hassas olmayacaktır.
Şimdi böyle bir ölçme işleminin nasıl yapı¬lacağını görelim.
Dozimetre sıfırlandıktan sonra dışarıda 5 veya 10 dakika kadar bırakılır. 10 dakika sonra dozimetre okunur. Örneğin 15 röntgen okunmuş olsun, şimdi şöyle bir işlem yapılacaktır.
10 Dk. 15 R.olursa
60 Dk. X R.olur
60 x 15
= 90 R/S.
10
(5) DOZİMETRENİN SIFIRLANMASI
Dozimetrenin sıfırlanmasına, bir başka deyimle dozimetrenin şarj edilmesi veya dozimetrenin hizmete hazır hale getirilmesi de denir. Sıfırlama işi yardımcı radyak aletlerinden olan dozimetre şarj aleti ile olur. (Bu alet hakkında bilgi verilecektir.) Şimdi sıfırlamanın nasıl yapıldığını görelim;
Dozimetre şarj aletinin kontrol veya ayarlama düğmesi şarj eden kimsenin sağına gelecek şekilde alet konur. Dozimetre sol ele alınır. Göz dozimetrenin en tepesinde iken sol elin avuç içi ve bütün parmakları yardımı ile şarj ucu şarj soketin sokulur. Elin alt yan tarafı şarj cihazının üstüne konur. Dozimetre dikine tutulurken ölçü aletine bakılır ve aynı zamanda hafifçe aşağıya bastırılır. Bu bastırma ile şarj cihazı işletilmiş olur, dozimetre skalası aydınlanır ve gösterge görülür. Gerekirse skalarının soldan sağa doğru okunabilmesi için dozimetre döndürülür. Ancak kuvars kılın kontrol düğmesiyle hareketini sağlamak için dozimetrenin aşağıya doğru 500 gr.lık bir ağırlıkla bastırılması ge¬rekmektedir. Çünkü dozimetrenin hafifçe aşağıya doğru bastırılmasıyla şarj cihazı işletilmiş olacak ancak, elektrotuna temas edil¬meden ölçü aletinin okunması sağlanacaktır. Daha aşağıya bastırıldığı zaman ise şarj kontağı ile şarj pimi temas edecekler ve dozimetrenin şarjı mümkün olacaktır. Artık gösterge kontrol düğmesinin çevrilmesiyle hareket edebilecek durumdadır. Düğmenin saat ibresi
Gösterge tam sıfır noktasına gelecek şekilde düğme ile ayar yapılır. Bir kurşun kalemin ucuyla hafifçe (Bastırmadan) şarj pimine dokunulur, dozimetre okunur. Eğer gösterge yer değiştirmişse bu sapma miktarına dikkat edilir ve şarj işlemi yeniden yapılır. Bu defa gösterge tespit edilmiş, bu sapma miktarı sıfır noktasının gerisine ayarlanır ki şarj pimine dokununca gösterge tam sıfıra gelmiş olur.
Eğer gösterge skala hiç görünmezse veya skalanın bir tarafında gözden kaybolursa, düğme saat ibresi yönünde sonuna kadar döndürülür ve dozimetre basıncı 500 gr .kadar artırılır, daha sonra düğme yavaşça saat ibresinin tersine çevrilir. Bütün bunlara rağmen gösterge hala görünmezse, ya dozimetre ya da şarj aletinde bir bozukluk vardır. Başka bir dozimetre tecrübe edilir. Bu da şarj edilmezse hatanın şarj cihazında olduğuna karar verilebilir. Yeni bir pil çok defa gerekli çaredir ve cihazda başkaca bir arıza aramadan önce muhakkak kontrolü gereken husustur.
Şarj etme sırasında şarj pimi üzerinde az miktarda bir yük meydana gelir. 500 MR.ile 5 R.lik dozimetreler hariç, bu yük esas yüke oranla çok küçük olduğundan tesiri önemsizdir. Bununla beraber, şarj pimini şarj soketinden çıkardıktan hemen sonra bir kurşun kalemi ucuyla bastırılmadan hafifçe dokunulursa, bu az miktardaki yük 500 MR.ile 5 R.lik dozimetrelerden boşalmış olur ve kıl görüntüsünün (gösterge) skala boyunca takriben bir bölüm kadar hareket ettiği görülür. Bu yük kendi kendine ve hızlı olarak içeriye sızacağından şarj pimi bu şekilde ayrıca boşaltılmazsa, radyasyon veya fazla iç kaçaklar sebebiyle bir sapma olduğunu sanan teknisyenin kolaylıkla yanılabilmesi mümkündür.
Bazı dozimetre modellerinde şarj pimi, şarj etme basıncının kaldırılması üzerine otomatik olarak topraklanmış olur. Bu cihazlarda gösterge, cihaz şarj soketinden çıkarıldığı zaman derhal yeni bir durum alacak ve şarj pimine dokunulunca daha fazla hareket etmeyecektir.
Her iki halde de yeniden şarj işleminin ta¬mamlanması için göstergesinin skalanın sıfır noktasında olması ge¬reklidir. Bu durumda şarj pimindeki yükün boşaltılmasıyla gösterge pozisyonu kaydırılarak temin edilir.
Dozimetreleri sıfır noktasına doğru şarj etmek için gereken voltaj her cihaza göre farklı olmakla beraber asla 240 voltu geçmez. Bununla beraber şarj cihazından çıkan geri¬lim değeri potansiyometre azamiye ayarlandığı zaman daha yüksektir. Onun için cihaz bu şartlarda şarj aleti içine yerleştirildiği za¬man kıl görüntüsünün sıfır noktasının soluna doğru çok saparak göz¬den kaybolacağı aşikardır. Çaresi, potansiyometreyi uygun olarak döndürmek suretiyle şarj aletinin gerilimini azaltmaktır.
Ptsi Tem. 27, 2009 12:48 pm